Speeksel
Speeksel (saliva) is een vloeistof die in de mond aangemaakt wordt door de speekselklieren. De vloeistof bestaat uit water, elektrolyten, slijm (mucines), verschillende enzymen, eiwitten en antistoffen.
Speeksel kan twee verschillende structuren hebben. Waterig speeksel (sereus) ontstaat wanneer licht en verteerbaar voedsel, zoals beschuit, wordt gegeten. Het bestaat hoofdzakelijk uit K+ (kalium), Na+ (Natrium), HCO- (waterstofcarbonaat) en het enzym a-amylase. Bij taai en moeilijk te verteren voedsel, als vlees, kan het speeksel slijmerig worden (muceus). Speeksel heeft een pH van 5,5 tot 7,5 (Een pH van 7 is neutraal)
Wanneer iemand een lege maag heeft kan het zien of ruiken van voedsel, en zelfs het denken aan voedsel, de speekselproductie stimuleren. Het 'water' loopt hem zogezegd in de mond. Dieren, kleine kinderen, of personen die minder controle over hun kaak- en mondspieren hebben kunnen dan gaan kwijlen. Kwijlen wordt om deze reden tevens met verlangen en seksuele lust geassocieerd, altijd in een negatieve context. Stripverhalen, parodieën en dergelijken tonen dan ook vaak seksueel opgewonden of gefrustreerde mannelijke personen kwijlend, met de tong uit de mond, bij het zien van een aantrekkelijke vrouw. Seksuele opwinding heeft echter geen noemenswaardig effect op speekselproductie.
Functies
De hoofdfunctie van speeksel kan worden omschreven als bescherming van mondweefsels. Daarin kunnen de volgende subfuncties worden aangewezen:
- bufferende werking
- mechanische reiniging: door het spoelen en verdunnen met speeksel hebben de orale micro-organismen minder gelegenheid om te koloniseren in de mondholte
- bescherming tegen slijtage: vormt een laag tussen de tanden, waardoor er minder wrijving is
- de- en remineralisatie: aanwezigheid van calcium en fosfaat vormt een belangrijke bescherming tegen ontkalking van het tandglazuur in zuur milieu (demineralisatie), terwijl deze ionen remineralisatie van licht geëtst tandoppervlak mogelijk maken
- antibacteriële activiteit: verschillende organische en anorganische stoffen hebben antivirale, anti-schimmel en antibacteriële werking.
- spijsvertering: de spijsvertering begint al in de mond. Speekselenzymen breken zetmeel af en zetten het om in glucose (vandaar dat lang gekauwd brood zoet begint te smaken). Bovendien werkt speeksel als glijmiddel zodat de voedselbrokken soepel door de slokdarm naar de maag glijden.
Kenmerken
Een veelvoorkomend misverstand is dat speeksel desinfecterend werkt en dat het daarom goed is om de "wonden te likken", alhoewel uit onderzoek wel is gebleken dat het speeksel van sommige zoogdieren een stof bevat waardoor wonden sneller genezen. Menselijk speeksel bevat deze stof niet, maar mogelijk wel enkele antibacteriële stoffen.
Het speeksel heeft een smerende werking, zowel bij het kauwen als bij het spreken. Verder heeft het een bufferende werking waardoor de tanden tegen inwerkende zuren beschermd worden. Het wordt geproduceerd door vele kleine kliertjes in de mond enerzijds, en anderzijds vooral door de drie dubbele (rechtse en linkse) speekselklieren namelijk de bijoorspeekselklieren (glandula parotis), de ondertongspeekselklieren (glandula sublingualis), en de onderkaakspeekselklieren (glandula submandibularis). Deze speekselklieren zijn buiten de mond gelegen en geven het speeksel via een afvoerbuis af aan de mond. Zodra het speeksel in de maag komt stopt de zetmeelafbraak. De maag heeft een pH van 1 en speeksel heeft een pH van 7. In de maag is de pH te laag om het zetmeelverterend enzym amylase te laten functioneren.
De normale gemiddelde dagelijkse speekselproductie bedraagt 1,2 à 1,5 liter.
Speekselklieren
Een speekselklier is een klier die speeksel produceert en naar de mondholte afscheidt. Omdat het via een buisje naar de mondholte wordt geleid is het een exocriene klier.
Een mens heeft zes grote en een wisselend aantal kleinere speekselklieren, alle gelegen in of rond de mondholte. De zes klieren die het grootste deel van al het speeksel produceren liggen net buiten de mondholte. Deze zes zijn verdeeld in drie typen:
- De glandula parotis (x 2; bijoorspeekselklier) bevindt zich aan beide zijden vlak naast het oor. Binnen deze klier ontspringen verschillende eindtakken van de nervus facialis die de gelaatsspieren bedienen.
- De glandula submandibularis (x 2; onderkaakspeekselklier) ligt aan beide kanten net onder de kaakrand.
- De glandula sublingualis (x 2; ondertongspeekselklier).
En er bevinden zich vele kleine mucosale speekselklieren in de mondholte en de farynx.
Speekselklieren: 1: bijoorspeekselklier, 2: onderkaakspeekselklier, 3: ondertongspeekselklier.
Opbouw
De grote speekselklieren bestaan ieder uit de volgende drie onderdelen:
- secretoir deel
- schakeldeel tussen het secretoire deel en de speekselbuis
- een speekselbuis
Bof
Bof (parotitis epidemica, ook wel dikoor genoemd) is een meestal onschuldige virale kinderziekte die wordt veroorzaakt door een paramyxovirus.
Kenmerken
De ziekte wordt overgedragen via de lucht of speeksel en heeft een incubatietijd van 14 tot 21 dagen. Klinisch is de parotitis met de zwelling van de grote speekselklier het meest in het oog springend. De wang kan hierdoor flink dik worden. Het is pijnlijk om te eten en om te slikken.
Tijdens de kindertijd is de infectie echter vaak subklinisch (30% van de kinderen heeft geen enkel symptoom) of is er slechts sprake van een bovenste luchtweginfectie. Deze kinderen zijn echter wel besmettelijk voor anderen.