Het klassieke begrip antibioticum heeft betrekking op stoffen van organische oorsprong die ziekteverwekkers (met name bacteriën in het lichaam) bestrijden, dit naast chemotherapeutica, stoffen die door de mens langs synthetische weg zijn bereid. Tegenwoordig wordt dit onderscheid niet meer strikt gehandhaafd en spreekt men bij alle stoffen die aan mensen kunnen worden toegediend om bacteriële infecties te bestrijden over antibiotica. Met de term chemotherapeutica worden tegenwoordig meer specifiek anti-kankermiddelen bedoeld.
Middelen die ziekteverwekkers doden die zich niet in het lichaam maar op de huid of op bijvoorbeeld werkbladen bevinden worden desinfectantia of antiseptica genoemd.
Er zijn twee belangrijke groepen antibiotica: de bactericide of bacteriedodende, en de bacteriostatische of bacterieremmende, die de groei voorkomen. Voor een bactericide werking (bijvoorbeeld bij penicillinen) is groei soms noodzakelijk. Dergelijke middelen kunnen, althans theoretisch gezien, beter niet met een antibioticum uit de bacteriostatische groep (zoals doxycycline) worden gecombineerd.
Het eerste antibioticum penicilline werd in 1928 door Britse arts-bacterioloog Alexander Fleming[1] ontdekt als de werkzame stof afgescheiden door een bepaalde penseelschimmel, Penicillium notatum. Pas in 1941 verschenen de eerste publicaties van toepassing op mensen. Later kwam daar het streptomycine nog bij, en allerlei afgeleide middelen.
De ontdekking van antibiotica als penicilline betekende een doorbraak in de bestrijding van ziekteverwekkende bacteriën, en er werd dan ook over gesproken als 'een wondermiddel', dat een grote effectiviteit paarde aan geringe bijwerkingen.
Het gebruik van antibiotica kan leiden tot resistenties, dat wil zeggen dat de bacteriën minder gevoelig worden voor het middel. Resistenties treden vooral op wanneer veel bacteriën met het middel in aanraking komen en met name wanneer het middel niet hoog genoeg gedoseerd is c.q. wanneer het antibioticum onvoldoende op de plek van de infectie aankomt.
Enkele micro-organismen zijn in staat om resistent te worden ondanks blootstelling aan effectieve concentraties van een geschikt antibioticum (bijvoorbeeld Mycobacterium tuberculosis), namelijk bij een te korte behandelingsduur. De meeste infecties zijn met een kortdurende behandeling goed te bestrijden; naar de kortst mogelijke behandeling is nog onvoldoende onderzoek gedaan.
De moderne geneeskunde is in de loop der jaren steeds terughoudender geworden met het voorschrijven van antibiotica zonder dwingende noodzaak, om zodoende de kans op ontstaan van resistenties te verkleinen. In het bijzonder bij bijvoorbeeld verkoudheid, die meestal primair door een virus wordt veroorzaakt, hebben antibiotica geen zin.
Vanuit de alternatieve geneeskunde wordt de hypothese geopperd, dat door de antibiotica het immuunsysteem van met name kinderen geen kans heeft zich te ontwikkelen. Het zou daarom beter zijn, het kind met andere middelen te behandelen. Bij ernstige infecties zoals tetanus en tuberculose geldt het niet geven van antibiotica in de klassieke geneeskunde als grove kunstfout.